Skinner radikal davranışçılığın babası olarak tanımlanır, ‘Skinner Box’ın yaratıcısıdır, bir düzineden fazla kitapları ve 70’ten fazla akademik makalesi vardır. Skinner radikal davranışçılığı seçmiştir; çünkü, psikolojik olan herşeyin esasen davranışsal olduğunu, genellik, dış davranış, özel ya da içsel davranış içerdiğini söylemiştir; duygu ve düşünceler gibi… İçsel veya dışsal olsun bütün davranışlar, o davranışın ürettiği çevresel sonuçlarla açıklanır.
Skinner’ın teorisi, davranışlarımızın o davranışların sonuçları tarafından takip edildiğini söyler. Bu sonuçlardan bazıları, örneğin; övgü almak , para almak gibi gelecekte karşılaşacağımız durumlarda o davranışı tekrar etmemizi sağlar. Bu sonuçlara pekiştireç denir. Kendini yaralamak, utanç hissetmek gibi diğer sonuçlar, gelecekte o davranışı yapma ihtimalimizi azaltır; bunlara da ceza denir. Pekiştireç ve ceza, edimsel koşullanmanın temelini oluşturmaktadır.
Durum »»»»» Davranış »»»»» Sonuç »»»»» Pekiştireç = Öğrenme
»»»»» Ceza = Öğrenme yok
Bazı öğrenilmiş davranışlar azalabilir hatta kaybolabilir. Davranış ödülle pekiştirilmiş sonra ödül geri çekilmişse, o davranış azalır ve bastırılır; buna da sönme denir. Aslında günlük hayatımızda birçok edimsel koşullanma örneği yer almaktadır. Evdeki köpeğinize otur dediğinizde ve oturduğunda ödül verirseniz, öğrenmeyi sağlamış olursunuz; eğer bu davranışı söndürmek isterseniz oturduğunda hiç ödül vermezseniz, davranış söner.
Hepimizin tahtaya vurmak gibi, merdiven altından geçmemek gibi, 13 sayısının uğursuz olduğuna inanmak gibi batıl inançlarımız vardır. Skinner, insanların bu batıl inançlara inanmasının sebebinin, gerçekte böyle bir ilişki olmamasına rağmen, onların batıl davranışlarıyla bazı pekiştirici sonuçların arasında ilişki olduğuna inanmasından kaynaklandığını söylüyor. Bu ilişkiye inanırlar çünkü daha önce kazayla veya aniden bu davranışlar bir veya birkaç kere ödüllendirilmiştir. Skinner bu duruma, bağlantılı olmayan pekiştireç adını vermiştir; bu durumda, ödülün davranışla ilişkisi yoktur.
Skinner bu durumu kanıtlamak adına kendi tasarladığı kutuyu kullanarak deney yapmıştır. Kutuda güvercinler için koşullanmayı sağlayacak yuvarlak levha içeren koşullanma çemberi vardır. Fakat bu deney biraz faklıdır çünkü yemek dağıtıcı, hayvanın davranışına göre değil, 15er saniyelik aralıklarla yemek vermektedir. Yani, hayvanın davranışıyla yemeğin gelmesi arasında bağlantılı olmayan pekiştireç vardır. Güvercin zaten her 15 saniyede bir yemek alıcaktır, yaptığı herhangi bir davranışla ilişkisi yoktur. Bu çalışmada önceden aç bırakılmış 8 tane güvercin kullanılmıştır. Birkaç dakikalığına her gün her güvercin kutuya konulmuştur, bu arada da otomatik olarak her 15 saniyede bir yemek verilmiştir. Günlerce süren bu deneyde iki farklı gözlemci güvercinlerin davranışlarını kaydetmiştir. Sonuçlar şöyledir: bir kuş saat yönünde 2-3 tur dönmeye koşullanmıştır. İkinci kuş üst köşeye doğru kafasını itmeye koşullanmıştır. Üçüncü kuş, görünmeyen barın altında kafasını yukarı doğru savurmaya koşullanmıştır. İki güvercin vücudunu ve kafasını soldan sağa sallamaya koşullanmıştır. Son güvercin de duvara değmeden yarım gagalama hareketine koşullanmıştır. Bu davranışların hiçbiri önceden güvercinlerde görülmemiştir. Güvercinler bu davranışları yaparken tesadüfen yemek geldiği için batıl inanç geliştirmişlerdir, aslında yemeğin gelmesinin onların davranışlarıyla alakası yoktur, zaten her 15 saniyede bir yemek gelicektir.
Deneyin ikinci aşamasında ise pekiştireçler arasındaki zaman 1’er dakika aralıklarla uzatılmıştır. Pekiştireç arası zamanlarda güvercinlerin çok enerjik olduğu, hatta ‘güvercin yemek dansı’ yaptıkları gözlemlenmiştir. Deneyin son aşamasında ise pekiştireç tamamen kesilmiştir ve davranışlar tamamen sönmüştür, fakat sönme gerçekleşene kadar 10,000’den fazla davranış (tepki) kaydedilmiştir. Deney bize göstermiştir ki, davranışlarla yemek ödülü arasında ilişki olmadığı halde güvercinler batıl inançlı davranışlar edinmişlerdir.
Pozitif pekiştireç; para, yemek gibi istenen sonucun meydana gelmesidir. Negatif pekiştireç ise, acıdan kaçmak gibi istenmeyen durumun ortadan kaldırılmasıdır. Çalışmalar göstermiştir ki, negatif pekiştireç kullanıldığında çok daha fazla batıl davranış oluşmaktadır. Yani negatif pekiştireç, batıl davranış içeren şartlanma elde etmede daha verimlidir.
Batıl inanç psikolojik olarak sağlıksız mıdır? Günlük hayatta batıl inançlar insanlara fayda sağlamakta, karşılaşılan zor durumlarda kişiye güç ve kontrol sağlamaktadır. Tehlikeli işlerde çalışanların tehlikesiz işlerde çalışanlara göre daha fazla batıl inanç sahibi oldukları bulunmuştur. Çünkü bu batıl inanç davranışları kaygıyı azaltır, güven sağlar ve performansı artırır.
Makaleyi İngilizce'den tercüme eden ve özetleyen: Büşra Kurt
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder