Psikoloji biliminde yer değiştirme kavramı klinikte, genelleme kavramı ise laboratuarda kullanılmaktadır. Bu makalede yer değiştirme ve genelleme terimleri ilişkilendirilip, yön değiştirme kavramı öğrenme teorisi terimleriyle açıklanmıştır. Yön değiştirme kavramı Freud tarafından rüyalar analiz edilerek ortaya atılmıştır. Freud ’a göre rüyayı oluşturan düşünsel içeriğin en önemli detayları rüyada önemsiz bir yere sahip olabilir hatta rüyada hiç yer almayabilir. Bu önem ve odak değişikliklerine Freud yer değiştirme demiştir. Yer değiştirme kavramı ile ilgili en bilinen örneklerden biri iş yerinde sıkıntı yaşayan bir kişinin, bunu orada dile getiremeyip, eve geldiğinde ailesindeki kişilerden bu sıkıntıyı çıkarmasıdır. Genelleme kavramı ise Pavlov’un deneyleriyle ortaya çıkmıştır. Pavlov aç bir köpeği bir odaya koyuyor, köpek zil sesine koşullanıp salya salgılayana kadar zil sesi hemen sonra yemek verilecek şekilde belirli aralıklarla tekrarlanıyor. Daha sonra bu zil sesine benzeyen başka bir ton çalındığında köpeğin salya salgıladığı görülüyor. Tepkinin yeni bir koşulda da devam etmesine genelleme deniliyor.
Miller deneyinde albino farelerini bir düzeneğin içine koyup, dövüşme denemelerini gözlemliyor. Deneyde iki fare kavga pozisyonuna geldiği zaman elektrik şoku veriliyor. Farelerin kavgaya devam etmemeleri şokun durdurulmasıyla ödüllendiriliyor. Bu davranış tamamen öğrenilene kadar denemelere devam ediliyor. Bu denemelerden sonra fareler aynı düzenek içerisinde bir diğer fareyle değil, oyuncak bir bebekle aynı davranış için deneniyorlar. Farelerin aynı davranışa oyuncak bebekle de devam ettikleri görülüyor. Freud’un bakış açısına göre bu yer değiştirmeye işaret ediyor. Fareye olan saldırganlık, oyuncak bebeğe doğru yer değiştiriyor. Diğer taraftan Pavlov'a göre fareye verilen tepki genelleniyor ve aynı tepki oyuncak bebeğe veriliyor. Görüldüğü gibi aynı sonuçlara analitik teoride yer değiştirme denirken, öğrenme teorisinde genelleme deniliyor.
Psikanalize göre yer değiştirme sadece bir objeden diğerine olmaz, ayrıca bir dürtüden diğerine de olabilir. Öğrenme teorisine göre ise farklı dürtülerin uyaranları birbirine benzer bu yüzden bir dürtüye verilen tepki diğeriyle genellenebilir. Bunu görmek için fareler susamış, susamamış ama aç, hem susamamış hem de aç değil olarak üç farklı gruba ayrıldı. Üç gruba da belirli aralıklarla su verildi. Araştırmanın sonucunda susamamış ama aç olan farelerinde, susamış olanlarla aynı hızla suyu içtikleri görüldü. Görüldüğü gibi Freud’a göre açlık dürtüsü susuzluk dürtüsüyle yer değiştirdi ve Pavlov’a göre uyaranlar benzediği için dürtüler genellendi ve aynı tepki verildi. Miller açlık ve susuzluk dürtülerinin yer değiştirmesi ya da genellenmesi normal olabilir, açlık ve korku güdüleri de yer değiştirebilir mi görmek için üçüncü bir deney yaptı. Deney açlık güdüsü üzerine kuruldu. Düzeneğin içine iki kol yerleştirildi ve doğru olan çevrildiğinde fareler yemek ile ödüllendirildi. On denemeden dokuzunu doğru yapana kadar denemelere devam edildi ve hayvanlar sonunda doğru kolu çevirmeyi öğrendiler. Farelerin açlık duygusunu tatmin ettikten sonra aynı düzenekte elektrik şoku verilerek deneye devam ettiler. Farelerin elektrik şokundan kaçmak için de kolu çevirdiği görüldü. Bu deneyde de birbirine benzer dürtüler olmasa da yer değiştirebilecekleri görüldü.
Makalede, yapılan üç deney sonucunda genel olarak psikanalitik kuramının yer değiştirme kavramını, öğrenme teorisinin genelleme kavramıyla ilişkilendirip, yer değiştirme kavramını laboratuar deneyleriyle desteklendiği sonucuna varılmıştır.
Makaleyi özetleyen: Aslı Karamuk
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder