Dört mizaç boyutu (yenilik arayışı, zarardan kaçınma, ödül bağımlılığı ve sebat etme) ve kişisel ve sosyal etkinliği etkilediği varsayılan üç karakter boyutu (kendini yönetme, iş birliği yapma ve kendini aşma), Cloninger tarafından, kişiliğin yapısı ve gelişimini tanımlamak için geliştirilmiştir.
Mizaç boyutlarını ele aldığımızda, mizaç bozukluklarının ilki olan yenilik anlayışından (novelt seeking) şöyle bahsedebiliriz: bu boyutta kolay sinirlenme, sık araştırıcı aktivite, dürtüsel karar verme, olasılık dahilinde aşırılık ve taşkınlık, olağan bulgulardandır. İkincisinden söz edersek -ki bunun adı da zarardan kaçınma (harm avoidance)dır- bu boyutta bazı endişe ve korkular vardır; gelecekle ilgili karamsarlıklar, bir şeyin belirsizliği korkusu veya yabancılara çekingenlik ve buna bağlı olarak kaçıngan davranışlar ve çabuk yorulma baş gösterebilir. Üçüncü olarak da ödül bağımlılığını (reward dependence) ele alınmıştır. Bu boyutta mizaç boyutunda bir onay bekleme vardır ve aşırı duygusallık ve sosyal bağlılıkla özdeştirebilir ve bu tür davranışların devamlılığında kalıtsal eğilim görülebilir. Dördüncü faktör ise sebat etme (persistence)dir ve bunda da engellenme ve yorgunluk görüyoruz. Bu bahsettiğimiz boyutları gösteren merkezi sistem aktivitesiyle korelasyon vardır.
Kendilik kavramından da söz edersek eğer; üç olguya rastlarız: kendini yönetme, iş birliği yapma ve kendini aşmadır ve bu tanımlara göre farklılaşır. Mizaç ise bir tur duyumsamadır ve bu duyumsama, duygulara dayalı beceriler ve alışkanlıkların birleşiminin alt tabakasını oluşturur. Karakterde kavramsal öğrenme söz konusudur. Mizaçta kişiliğin duygusal özü, karakterde kişiliğin kavramsal özü olarak ad bulur.
Cloninger ve arkadaşlarının kurduğu ve geliştirdiği Mizaç ve Karakter Envanteri, kısaca TCI olduğunu bildiğimiz kapsamlı ölçüm aracı, dört mizaç ve üç karakter özelliğini değerlendirir. Bu araştırma doğru/yanlış olarak doldurulan ve 200 ü aşkın maddeden oluşan, süresi ise 30-45 dakika olan, 17 yaş üzerindeki kişilere -ki bu kişiler arasında hem sağlıklı gönüllü hem de psikiyatri hastaları vardır- uygulanan bir ölçektir ve bu çalışmanın Türkiye’de de kullanımı sınanmıştır.
Bu araştırmada incelenen iki grup olduğunu söylemiştik; psikiyatri veya psikolojik destek almış insanlar (544 kişi) ve hayatında hiç bu tür gereksinim duymamış insanlar (470 kişi).
Tedavi almamış insanların katılımı gönüllülüğe dayanıyordu ve katılımcıların çoğunluğu gençti. Bunların yarısı evli kimselerden oluşuyordu, çoğunluğu büyük kenttendi ve lise mezunuydu; bu sırayı üniversite mezunları takip ediyordu.
Tedavi gören grubumuzun yüzde doksan üçü ayakta tedavi gören hastalardı, yatarak tedavi gören hasta sayısı yalnızca 39du. Bu teste tabii olanların yüzdeliğinin çoğunluğunu da diğer grup gibi kadınlar oluşturuyordu ve bu grubun da çoğunluğu lise mezunuydu. Buradaki hastalarda saptanan rahatsızlıklardan bazıları ise anksiyete bozukluğu, duygudurum bozukluğu, psikotik bozuklar gibidir. Tabii ki bu hastaların arasında bu testi dolduramayacak kapasiteye yani zekâ geriliğine veya organik beyin bozukluğuna sahip hastalar teste alınmadı.
Bu araştırmayı oluşturan testte, bilindiği gibi 240 doldurulması gereken madde vardır. İstenilenlerden 12’si mizaç, 13’ü karakterle ilgilidir. Mizacın bazıları ise şöyledir; savurganlık, yabancılardan çekinme, çabuk yorulma, bağımlılık, savurganlık, sebat etme vs. Karakterlerin bazıları ise; sorumluluk alma, beceriklilik, kendini kabullenme, sosyal onaylama, yardımseverlik vs.dir.
TCI tüm katılımcılara uygulandı ve doldurulan maddelerde boşluklara rastlanmadı. Testle ilgili genel anlatım yapıldı ve bu test SPSS FREQUENCIS tarafından kontrol edildi. Ölçek ve alt ölçeklerin tutarlılık güvenirliliği Cron. Alfa yöntemiyle sınandı. Yaş ilişkisine bakıldı.
Alt ölçeklerin alfa değerleri, iş birliği yapma ölçeği hariç, her bir ölçek ile genel olarak tutarlıdır.
TCI Ölçeklerinin Birbirleriyle Korelasyonları
Mizaç ve Karakter ölçeklerinin birbirleriyle korelasyonlarına bakıldığında; kendini yönetmenin düşük oluşu, zarardan kaçınmanın yüksek oluşunu beraberinde getirdi. İş birliği ile ödül bağımlılığı ve kendini yönetmenin de arasında böyle bir ilişki vardır. Diğer korelasyonların hepsi zayıf ilişkiden ibarettir.
Yaş İle Korelasyonları
İnsanlarda yaş artımına bağlı olarak yenilik arayışının azaldığını ve buna karşılık ise kendini yönetme arttığını gözlemlemekteyiz.
Faktör Yapısı
Öncelikle yedi-faktörlü çözüme göre değerlendirildi, ancak Cloninger’in kişilik modeli ile tam olarak tutarlık göstermediği için, mizaç ve karakter olarak alt ölçeklere göre analiz tekrarlandı.
Grup ve Cinsiyet Karşılaştırmaları
Her iki grupta, kadın ve erkek cinsleri ayrı ayrı incelendi.
Diskriminant analizi
Tek diskriminant işlev hesaplandı. Bu bilgiye dayanarak en kuvvetli ilişkiyi, çabuk yorulma göstermektedir.
Bu çalışmanın amacında, Mizaç ve Karakter Envanteri'nin Türkiye'de kullanılabilirliğini de¬ğerlendirmek vardı. ABD’de geliştirilen orijinal versiyonuyla benzerlik göstermiştir. Türkçe versiyonunda iki madde hariç diğerlerinde iç benzerlik göstermiştir. Aslında bu çalışmanın temel amaçlarından biri, farklı kültürlerde olan kişilik boyutlarının kültürümüze genellenebilirliğini görmektir ve TCI tarafından ölçülen bu boyutlar genellenebilirlikle desteklenmiştir. Çok çeşitli ülkelerde de yapılan bu araştırma, bulunan bulgular açısından ülkemizle çoğunlukla benzerlik göstermiştir. Cloninger’in kuramı için yedi faktörlü çözümü kullanan çalışmalar karışık sonuçlar bildirmiştir. Çözümde yedi faktörü çıkarmak güç olduğundan, mizaç ve karakterin faktör analizi sonuçları ayrı ayrı yapılmış ve bildirilmiştir. Mesela; mizaçlarda üç faktörlü çözüme göre zarardan kaçınma ve ödül bağımlılığı, fazlasıyla kuvvetli gözükmüştür.
Diğer bulgular tutarlıyken keşfetmekten heyecan duyma çok zayıf bir yük sağladı. Karakterlerde ise; İş birliği yapma ve kendini aşma sağlam gözükmüştür. Diğerleri tutarlı bir şekilde yük verirken, kendini kabullenme ölçeği yük vermemiştir.
Mizaç boyutları çocukluğun erken dönemlerinde gözlenebilmektedir; bunun sebebi de kalıtsal ve erken dönemde görülme özelliği bulunmasındandır. Karakter boyutları ise yetişkinlikte olgunlaşan bir kuramdır. Yaş ile ilişkide ise karakterin yaşla ilişkili olduğu düşünülür ve yenilik arayışının özellikle gençlerde daha yüksek olduğu belirtilir. Psikiyatri hastaları ile sağlıklıları karşılaştırmak için yapılan varyans analizlerinde, bazı değişkenlerde doğal olarak farklılıklar bulundu. Psikiyatrili hastalarda tedbirlilik, şüphecilik ve karamsarlık daha fazlaydı; buna karşılık azimlilik, sosyal kabul, merhametli olma gibi kuramlar daha azdır. Cinsiyet de bu araştırmanın önemli ayırıcı kriteridir. Kadınlar, erkeklere göre kendilerini daha fazla sempatik, anlayışlı, hoşgörülü, destekleyici, tedbirli, güvensiz veya karamsar görmektedir.
Sonuç olarak bu test iki grubu da anlamlı ve açık bir biçimde ayırır. Yapılan çalışmada bulgular dikkate alınarak TCI’nın Türkçe versiyonunun psikometrik özelliklerinin tatmin edici olduğu ve Türkiye’de de kullanılabileceği düşünülmektedir. TCI, kişilik değerlendirme için yararlı bir araç olarak görülmüştür.
S. Köse, K. Sayar, Ü. Kalelioğlu, N. Aydın, I. Ak, I. Kırpınar, R. A. Reeves, T. R. Przybeck, C. R. Cloninger, (2004). Mizaç ve Karakter Envanteri. Klinik Psikofarmakoloji Bülteni, Cilt: 14, Say›: 3, 107-131
Makaleyi özetleyen: Büşra ULU
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder